Ostrów Tumski – historia i zabytki najstarszej części Wrocławia

Ostrów Tumski to najstarsza, zabytkowa część Wrocławia, powstała na wyspie utworzonej na obszarze przepraw na Odrze, pomiędzy ujściem rzeki Oławy na południu oraz rzek Ślęzy i Widawy na północy. Według legend to właśnie z tego miejsca wywodzi się cały współczesny Wrocław. W następstwie zasypania jednej z odnóg Odry w roku 1824, Ostrów stał się częścią stałego lądu, oficjalnie tracąc status wyspy. 

Ostrów Tumski – historyczne początki miasta 

Początki osadnictwa na terenie Ostrowa Tumskiego sięgają czasów pogańskich, gdy wyspę zamieszkiwało plemię Ślężan. Prawdopodobnie w X wieku na terenie tym powstał gród pierwszych Piastów, otoczony fosą i wewnętrznym pasem umocnień. W momencie założenia biskupstwa na początku wieku XI i zbudowania pierwszej katedry, Ostrów Tumski stał się ośrodkiem władzy kościelnej. 

Rozbudowa Ostrowa Tumskiego

Około 1163 roku Ostrów Tumski został zajęty przez wnuka Bolesława Krzywoustego, Bolesława Wysokiego, który wybrał wyspę na swoją siedzibę. W trakcie swojego panowania władca zaprowadził liczne zmiany – umocnił fortyfikacje, w miejsce drewnianych umocnień stawiając mury obronne wykonane z cegieł, i skonstruował romańską rezydencję, na którą składał się pałac, opactwo, dom biskupi oraz kaplica. Dalsza rozbudowa grodu nastąpiła pod koniec XIII wieku, przeistaczając go w zamek. Wzniesiono okazały mur obronny z wieżami wartowniczymi i wybudowano kaplicę grobową pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, która przetrwała do naszych czasów i obecnie funkcjonuje jako kościół świętego Marcina. Po śmierci Henryka IV Probusa w 1290 roku, zamek na Ostrowiu Tumskim stracił pozycję głównej siedziby książęcej. Kolejni władcy korzystali z rezydencji na lewym brzegu Odry. 

Przejście Ostrowa Tumskiego w ręce władz kościelnych

W roku 1315 Ostrów Tumski został sprzedany władzom kościelnym. W następstwie tej transakcji na wyspie przestała obowiązywać jurysdykcja świecka, którą zastąpiono zbiorem specyficznych praw ustanowionych przez biskupa. Jednym z tych praw był, chociażby obowiązek zdejmowania nakrycia głowy przy słupie granicznym kościelnego państewka, stojącym przy wejściu na most łączący Ostrów Tumski z Wyspą Piaskową, czyli dzisiejszy Most Tumski. Jeszcze w 1382 roku czeski król Wacław IV chciał wybudować na wyspie nowy zamek królewski, jednak zamiaru tego nie zrealizował, a Ostrów ostatecznie stał się ośrodkiem władzy biskupiej. Stary zamek służył początkowo jako siedziba dla kleru kolegiackiego, by w końcu zostać zburzonym na przełomie XV i XVI wieku. Przez kolejnych kilkaset lat zabudowa Ostrowa Tumskiego ulegała wielu modyfikacjom, do XIX wieku wyspa zachowała jednak czysto kościelny charakter. 

Wybrane zabytki Ostrowa Tumskiego

Ostrów Tumski mocno ucierpiał w trakcie II wojny światowej, podczas obrony Festung Breslau przed atakiem Armii Czerwonej. Część budynków jednak przetrwała, inne udało się odrestaurować. Ostrów Tumski to jedna z głównych wizytówek współczesnego Wrocławia. Co roku przyciąga wielu turystów z całego świata, jest również jednym w ulubionych miejsc spacerowych mieszkańców miasta. O popularności tego miejsca decydują piękna architektura, liczne zabytki oraz niepowtarzalna atmosfera. 

Archikatedra św. Jana Chrzciciela

Punktem centralnym Ostrowa Tumskiego jest bez wątpienia okazała archikatedra świętego Jana Chrzciciela, górująca nad pozostałymi zabudowaniami. Świątynia ta została wybudowana na przestrzeni lat 1244-1272 i była pierwszą w pełni gotycką katedrą na ziemiach Polski. Przez następne stulecia ulegała licznym uszkodzeniom zarówno na skutek najazdów wrogich wojsk, jak i licznych pożarów. Z tego powodu była wielokrotnie rozbudowywana i modernizowana, dlatego posiada także elementy renesansowe, takie jak portal zakrystii, oraz barokowe, jak chociażby kaplica Najświętszego Sakramentu. W następstwie działań wojennych prowadzonych w czasie II wojny światowej archikatedra uległa zniszczeniu. Świątynię odbudowano w latach 1946-1951, a na przestrzeni lat 1988-1991 uwieńczono jej wieże smukłymi hełmami. 

Kościół św. Idziego – najstarsza budowla Ostrowa Tumskiego

Kościół świętego Idziego jest najstarszą budowlą na Ostrowie Tumskim i zarazem najstarszą czynną świątynią w mieście. Został zbudowany w stylu romańskim na początku XIII wieku.

Z uwagi na liczne wprowadzane w obrębie jego bryły zmiany, posiada również elementy stylu gotyckiego oraz renesansowego. Świątynia została wzbogacona również o elementy barokowe, te zostały jednak usunięte po II wojnie światowej.

Do kościoła świętego Idziego przylega tak zwana Brama Kluskowa, z którą wiążę się jedna z popularniejszych wrocławskich legend. Opowiada ona o mężczyźnie, którego zmarła żona objawia mu się we śnie i zostawia garnek pełen uwielbianych przez niego klusek. Obiecuje, że naczynie będzie się samo napełniać tak długo, jak mężczyzna pozostawi w nim jedną kluskę. Łakomy małżonek nie posłuchał dobrej rady i usiłował zjeść całą zawartość garnka. Ostatnia, najbardziej okazała kluska, uciekła przed nim na szczyt bramy, gdzie skamieniała, stając się częścią murowanej konstrukcji. 

Kościoły św. Krzyża i św. Bartłomieja

Kościoły świętego Krzyża i świętego Bartłomieja zajmują jeden wybudowany na przełomie XIII i XIV wieku budynek. Powstanie świątyni związane jest z zakończeniem długotrwałego konfliktu pomiędzy księciem Henrykiem IV Probusem a biskupem Tomaszem II Zarembą i miało stanowić znak pokoju między władzą świecką oraz kościelną. Początkowo miał powstać jeden kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja, patrona Piastów wrocławskich. Podanie głosi jednak, że w trakcie budowy znaleziono na jej terenie korzeń w kształcie krzyża, co zostało uznane za cud i doprowadziło do powstania dwóch kościołów – świętego Bartłomieja na dole oraz świętego Krzyża na górze. 

Pozostałe zabytki Ostrowa Tumskiego

Na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu można również podziwiać pałac arcybiskupi, w którym w latach 80. XX wieku ukryto należące do NSZZ „Solidarność” 80 milionów, pomnik św. Jana Nepomucena będący pozostałością czeskiego panowania na Śląsku, dziewiętnastowieczny Most Tumski, a także zbiory Muzeum Archidiecezjalnego, które jest najstarszą zachowującą ciągłość historyczną placówką muzealną we Wrocławiu. To w jego archiwum znajduje się Księga Henrykowska, zawierająca pierwsze zdanie zapisane w języku polskim. Wielką atrakcją Ostrowa Tumskiego są również zabytkowe latarnie gazowe, które są codziennie zapalane i gaszone przez latarnika przyodzianego w czarną pelerynę i również czarny cylinder.